જાણવા જેવું / એન્કાઉન્ટર પર સવાલ! આખરે શું કહે છે દેશનો કાયદો? જાણો સુપ્રીમ કોર્ટ-NHRCની કડક ગાઇડલાઇન

• દેશમાં એન્કાઉન્ટર માટે બનાવવામાં આવ્યા છે નિયમો
• કાયદો-વ્યવસ્થા જાળવવા માટે પોલીસને ચોક્કસ સત્તા 
• ભારતમાં એન્કાઉન્ટર માટે કોઈ કાયદો નથી
• સુપ્રીમ કોર્ટે એન્કાઉન્ટરને લઈને કેટલીક માર્ગદર્શિકા આપી 

અતીક અહેમદના પૂત્ર અસદ અહેમદ અને શૂટર ગુલામને ગુરુવારે યુપી પોલીસના STF દ્વારા ઝાંસીમાં એક એન્કાઉન્ટરમાં માર્યા ગયા હતા. આ બંને આરોપીઓ 24 ફેબ્રુઆરીએ પ્રયાગરાજમાં ઉમેશ પાલ હત્યા કેસના મુખ્ય આરોપી હતા. જેમાં યુપીના બે પોલીસ કોન્સ્ટેબલ પણ શહીદ થયા હતા. આ એન્કાઉન્ટર પછી ભારતમાં એન્કાઉન્ટર માટે શું કાયદો છે, તેના માટે શું નિયમો બનાવવામાં આવ્યા છે અને દેશમાં માનવ અધિકારો પર નજર રાખતી સંસ્થા NHRC અને ભારતની શ્રેષ્ઠ અદાલતની પોલીસને લઈને સવાલો ઉભા થવા લાગ્યા છે. 

કાયદાના પુસ્તકમાં શું કહેવામાં આવ્યું છે?

ઇન્ડિયન પીનલ કોડ (IPC) અને કોડ ઓફ ક્રિમિનલ પ્રોસિજર (CrPC) અથવા ભારતના બંધારણ, ભારતમાં કાયદો અને વ્યવસ્થાના પુસ્તકમાં ક્યાંય એન્કાઉન્ટર અથવા પરિસ્થિતિ શબ્દનો ઉલ્લેખ નથી. પરંતુ દેશમાં કાયદો અને વ્યવસ્થા જાળવવા માટે પોલીસને ચોક્કસ સત્તા આપવામાં આવી છે. આ અધિકારોમાં કોઈપણ વ્યક્તિ જે રાજ્યમાં કાયદો અને વ્યવસ્થા જાળવવામાં પડકારનું કારણ બની શકે છે તેને તેના પર લાગેલા આરોપોની તપાસ ન થાય ત્યાં સુધી તેની કસ્ટડી (કસ્ટડી)માં રાખવાનો અધિકાર છે..

એન્કાઉન્ટર કઈ પરિસ્થિતિમાં થાય છે?

ઘણી વખત જ્યારે પોલીસ કોઈ વ્યક્તિને તેમની કસ્ટડીમાં લે છે અથવા ગુનાની તપાસ માટે લઈ જવાનો પ્રયાસ કરે છે, ત્યારે રીઢા ગુનેગારો કેટલીકવાર પોલીસની સામે આત્મસમર્પણ કરવાનો ઇનકાર કરે છે. આવી સ્થિતિમાં પોલીસને બળ વાપરવું પડે છે. આવી સ્થિતિમાં બંને પક્ષો દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતા બળના ઉપયોગ માટે એન્કાઉન્ટર શબ્દનો ઉપયોગ કરે છે.

કાયદાકીય ભાષા મુજબ જ્યારે કોઈ ગુનેગાર પોલીસ સાથે બળનો ઉપયોગ કરે છે, અથવા તે કરવાનો પ્રયાસ કરે છે આવા સમયે જ્યારે પોલીસ સ્વ-બચાવમાં અથવા ગુનેગારને નિયંત્રિત કરવા માટે કાઉન્ટર ફોર્સનો ઉપયોગ કરે છે તો આવી પરિસ્થિતિને એન્કાઉન્ટર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જો કે ભારતમાં એન્કાઉન્ટર માટે કોઈ કાયદો નથી, પરંતુ આ પરિસ્થિતિનો સામનો કરવા માટે દેશની સુપ્રીમ કોર્ટે એન્કાઉન્ટરને લઈને કેટલીક માર્ગદર્શિકા આપી છે.

એન્કાઉન્ટરને લઈને સુપ્રીમ કોર્ટના શું નિર્દેશ છે?

• સુપ્રીમ કોર્ટની પ્રથમ માર્ગદર્શિકા કહે છે કે જ્યારે પણ પોલીસને કોઈ ગુપ્ત માહિતી મળે છે ત્યારે કોઈપણ કાર્યવાહી કરતા પહેલા પોલીસ માટે તેને ઈલેક્ટ્રોનિક સ્વરૂપમાં રેકોર્ડ કરવું જરૂરી છે.
• જો પોલીસ કાર્યવાહીમાં કોઈ વ્યક્તિનું મૃત્યુ થાય છે, તો કાર્યવાહીમાં સામેલ પોલીસકર્મીઓ સામે તાત્કાલિક અસરથી ફોજદારી FIR દાખલ થવી જોઈએ.
• એફઆઈઆર નોંધાયા બાદ ઘટનાની સ્વતંત્ર તપાસ થવી જોઈએ. ઘટનાની તપાસ CID અથવા અન્ય કોઈ પોલીસ સ્ટેશનની ટીમ દ્વારા થવી જોઈએ. તપાસમાં ગુનેગાર, ગુના અને ઘટનાની સંપૂર્ણ વિગતો લેખિતમાં વિગતવાર ઉપલબ્ધ હોવી જોઈએ.
• સુપ્રીમ કોર્ટે નિર્દેશ આપ્યો છે કે કોઈપણ સંજોગોમાં પોલીસ એન્કાઉન્ટરની સ્વતંત્ર મેજિસ્ટ્રિયલ તપાસ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. ઘટના પછી ઘટનાનો સંપૂર્ણ અહેવાલ મેજિસ્ટ્રેટ સાથે શેર કરવો ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.
• એન્કાઉન્ટર પછી ઘટનાનો સંપૂર્ણ અહેવાલ સ્થાનિક કોર્ટ સાથે લેખિતમાં શેર કરવો જોઈએ જે ઘટના પર વિસ્તારથી અધિકારક્ષેત્ર ધરાવે છે.

માનવ અધિકાર પંચની માર્ગદર્શિકા શું છે?

• એન્કાઉન્ટરના અધિકારક્ષેત્ર હેઠળના પોલીસ સ્ટેશનને ઘટનાની માહિતી મળતાની સાથે જ દરેક પાસાઓને ધ્યાનમાં રાખીને તરત જ એફઆઈઆર નોંધવી જોઈએ. જો તાત્કાલિક એફઆઈઆર નોંધવામાં નહીં આવે તો સંબંધિત પોલીસ સ્ટેશનના પોલીસ અધિકારીની ધરપકડ કરવામાં આવશે. તેના માટે સીધા જવાબદાર ગણાશે.
• આરોપીના મૃત્યુ સાથે સંબંધિત દરેક હકીકત અને સંજોગોની નોંધ લેવી જોઈએ અને આ અંગે તાત્કાલિક પગલાં લેવા જોઈએ.
• માનવ અધિકાર પંચનું કહેવું છે કે, આ કેસમાં પોલીસ પોતે જ પ્રથમ પક્ષકાર છે, તેથી આ ઘટનાની તપાસ રાજ્યની સ્વતંત્ર તપાસ એજન્સી CID દ્વારા થવી જોઈએ.
• માનવાધિકાર પંચે નિર્દેશ આપ્યો છે કે એન્કાઉન્ટરની તપાસ ચાર મહિનામાં પૂરી કરવામાં આવે અને જો પોલીસ અધિકારીઓ આ તપાસમાં દોષિત ઠરે તો તેમની સામે ગુનેગારો તરીકે વ્યવહાર કરવામાં આવે અને હત્યાનો કેસ ચલાવવામાં આવે.
• માનવ અધિકાર પંચનું કહેવું છે કે એન્કાઉન્ટરની મેજિસ્ટ્રેટ તપાસ ત્રણ મહિનામાં પૂરી થવી જોઈએ. ઘટના બાદ મૃતકના સંબંધીઓને જાણ કરવાની પોલીસની ફરજ છે.

ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલત અને માનવ અધિકાર પંચની પોલીસ એન્કાઉન્ટરને લઈને કડક માર્ગદર્શિકા છે. સુપ્રીમ કોર્ટે દેશભરમાં જુદા જુદા રાજ્યોમાં પોલીસ એન્કાઉન્ટર પર અનેક વખત સવાલો ઉઠાવ્યા છે. તેમનું કહેવું છે કે, કાયદો અને વ્યવસ્થા જાળવવા માટે ગુનેગારને અંકુશમાં રાખતી વખતે પોલીસે સ્વબચાવના છેલ્લા વિકલ્પ તરીકે એન્કાઉન્ટરને પસંદ કરવું જોઈએ.

આ મામલામાં કોર્ટ કેટલી કડક છે તેનો ખ્યાલ આવે છે, તેણે નકલી એન્કાઉન્ટરની સુનાવણી દરમિયાન કહ્યું હતું કે અમે એવા પોલીસકર્મીઓને કહેવા માંગીએ છીએ કે જેઓ એવું વિચારે છે કે તેઓ કોઈનું એન્કાઉન્ટર કરીને બચી જશે તો તેવા લોકોને કહેવા માંગીએ છીએ કે ફાંસી તેમની રાહ જોઈ રહ્યું છે.