કિસ્સા પોલિટીક્સના / જ્યારે ઇન્દિરા ગાંધીને જ કોંગ્રેસમાંથી કાઢી મૂકવામાં આવ્યા... આ કારણે પાર્ટીમાં પડી ગઈ હતી તિરાડ

• ઈન્દિરા ગાંધીને કોંગ્રેસમાંથી જ હાંકી કાઢવામાં આવ્યા હતા
• આ ઘટના લગભગ 54 વર્ષ પહેલા બની હતી
• નારાજ થઈને ઈન્દિરા ગાંધીએ પોતાની નવી પાર્ટી બનાવી

પંડિત જવાહર લાલ નેહરુના અવસાન પછી લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી પીએમ બન્યા પરંતુ કમનસીબે તેઓ લગભગ દોઢ વર્ષ સુધી જ પીએમ રહી શક્યા. તાશ્કંદમાં તેમનું અવસાન થયું અને કોંગ્રેસ પાર્ટીએ વડાપ્રધાન પદ નેહરુની પુત્રી ઈન્દિરા ગાંધીને સોંપ્યું. તે સમયે ઈન્દિરા એટલા પરિપક્વ નહોતા. કોંગ્રેસ પાર્ટીમાં વરિષ્ઠ નેતાઓનું વર્ચસ્વ હતું. તેમણે ઈન્દિરા ગાંધીને એટલું મહત્વ આપ્યું ન હતું, જેઓ ઉંમરમાં નાના હતા અને પ્રમાણમાં ઓછો અનુભવ ધરાવતા હતા. તે પીએમ તરીકે જીતવાની હકદાર બની ગઈ હતી. આ દિવસે એટલે કે 12મી નવેમ્બરે ઈન્દિરા ગાંધીને કોંગ્રેસ પાર્ટીમાંથી હાંકી કાઢવામાં આવ્યા હતા. ચાલો જાણીએ આ સાથે જોડાયેલી કેટલીક રસપ્રદ વાતો..

પાર્ટી અને સરકાર વચ્ચે અણબનાવ દેખાવા લાગ્યો

1966માં જ્યારે ઈન્દિરા ગાંધી પીએમ બન્યા ત્યારે તે સમયે કોંગ્રેસના અધ્યક્ષ એમ કામરાજ હતા. આગામી વર્ષે તેમના સ્થાને નિજલિંગપ્પા કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ બન્યા. તે જ વર્ષે 1967માં કોંગ્રેસે ફરીથી સામાન્ય ચૂંટણી જીતી અને ઈન્દિરા ગાંધીએ પીએમ તરીકે શપથ લીધા. ધીરે ધીરે ઇન્દિરા ગાંધીએ સરકાર પર નિયંત્રણ મેળવ્યું, પરંતુ સંગઠન પર તેમની પકડ જરૂરી હતી તેટલી મજબૂત ન હતી. ઘણી વખત કોંગ્રેસ નેતૃત્વ સરકારના નિર્ણયો સાથે સહમત નથી. ધીમે ધીમે પાર્ટી અને સરકાર વચ્ચે અણબનાવ દેખાવા લાગ્યો. ટૂંક સમયમાં કોંગ્રેસ સંગઠનના ઘણા નેતાઓએ વિચારવાનું શરૂ કર્યું કે ઈન્દિરા ગાંધીને પીએમ પદ પરથી હટાવવા જોઈએ. કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ નિજલિંગપ્પા પણ આમાં સામેલ હતા. આ વરિષ્ઠ નેતાઓ વિચારતા હતા કે ઈન્દિરા ઢીંગલીની જેમ તેમના આદેશનું પાલન કરશે, પરંતુ એવું થયું નહીં.

કોંગ્રેસ બે જૂથમાં વહેંચાઈ ગઈ

આ શીતયુદ્ધ વચ્ચે સરકાર અને સંગઠનો બંનેએ કામકાજ ચાલુ રાખ્યું. અચાનક તત્કાલિન રાષ્ટ્રપતિ ડો.ઝાકિર હુસૈનનું નિધન થયું. કોંગ્રેસના વરિષ્ઠ નેતાઓએ પીએમ સાથે સલાહ લીધા વિના તેમના સાથી વરિષ્ઠ નેતા નીલમ સંજીવા રેડ્ડીને રાષ્ટ્રપતિ પદના ઉમેદવાર જાહેર કર્યા. આ નિર્ણય બાદ ઈન્દિરા ગાંધી ખુલ્લેઆમ મેદાનમાં આવ્યા હતા. તે અપક્ષ ઉમેદવાર વીવી ગિરીની સાથે હતી. એવું કહેવાય છે કે ગિરીએ તેમના સમર્થનથી જ ઉમેદવારી નોંધાવી હતી. રેડ્ડીને જીતાડવા માટે નિજલિંગપ્પાએ જનસંઘ સહિત અન્ય પક્ષોનો સંપર્ક કર્યો. આ પછી ઈન્દિરાએ સંગઠનના નેતાઓ પર હુમલો કર્યો. તેમણે ખુલ્લેઆમ આરોપ લગાવ્યો કે તેમને સત્તા પરથી દૂર કરવા માટે સાંપ્રદાયિક શક્તિઓ વચ્ચે ષડયંત્ર રચવામાં આવી રહ્યું છે. બીજી બાજુ ઈન્દિરાએ સંસદના સભ્યોને રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી માટે તેમના અંતરાત્મા અનુસાર મતદાન કરવાની અપીલ કરી. જ્યારે પરિણામો આવ્યા ત્યારે ગિરી રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી જીતી ગયા હતા.

ઈન્દિરા ગાંધી કોંગ્રેસમાંથી બહાર

સમગ્ર કોંગ્રેસ સિન્ડિકેટને આ વાતનું એટલું ખરાબ લાગ્યું કે તેમણે પીએમ ઈન્દિરા ગાંધીને પાર્ટીમાંથી હાંકી કાઢ્યા. તારીખ 12 નવેમ્બર 1969 હતી, એટલે કે 54 વર્ષ પહેલા ઈન્દિરા ગાંધીને પાર્ટીમાંથી બહાર ફેંકી દેવામાં આવ્યા હતા. તે સમયે આ એક મોટી ઘટના હતી. થોડી જ વારમાં કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ વિરુદ્ધ સહી ઝુંબેશ શરૂ થઈ ગઈ. બીજી તરફ ઈન્દિરા ગાંધીએ પણ દેશની મુલાકાત લીધી હતી. લોકોને વિશ્વાસમાં લીધા અને તેમનો વિશ્વાસ જીત્યો. બીજી તરફ, કોંગ્રેસ સિન્ડિકેટના પ્રભાવ હેઠળ, કોંગ્રેસ અધ્યક્ષે અખિલ ભારતીય કોંગ્રેસ સમિતિમાંથી ઘણા ઈન્દિરા તરફી નેતાઓને હાંકી કાઢ્યા. પછી ઈન્દિરાએ કોંગ્રેસ નેતૃત્વની બેઠકોમાં ભાગ લેવાનું બંધ કરી દીધું. 1 નવેમ્બર, 1969ના રોજ કોંગ્રેસ વર્કિંગ કમિટીની બે બેઠકો યોજાઈ હતી. એક પીએમ આવાસ અને બીજું કોંગ્રેસ કાર્યાલય ખાતે. એ જ બેઠકમાં કોંગ્રેસે ઈન્દિરાને પક્ષમાંથી હાંકી કાઢવાના નિર્ણયની જાહેરાત કરી અને સંસદીય દળને તેના નવા નેતાની પસંદગી કરવાનું કહેવામાં આવ્યું.

ઈન્દિરાએ એક નવી પાર્ટી બનાવી

બીજી તરફ, પાર્ટીના આ નિર્ણય બાદ ઈન્દિરાએ કોંગ્રેસ (R) નામનું નવું સંગઠન બનાવ્યું. જે પક્ષમાંથી ઈન્દિરા ગાંધીને હાંકી કાઢવામાં આવ્યા હતા તે કોંગ્રેસ (ઓ) બની હતી. આ રીતે કોંગ્રેસ પાર્ટીના બે ભાગ પડી ગયા. કોંગ્રેસ (આર)એ તરત જ સત્ર બોલાવ્યું. જૂના કોંગ્રેસ પક્ષના 705 સભ્યોમાંથી 450 જેટલા સભ્યોએ આ સત્રમાં ભાગ લીધો હતો. બંને ગૃહો, લોકસભા અને રાજ્યસભાના 429 કોંગ્રેસના સાંસદોમાંથી 310 ઈન્દિરા સાથે જોડાયા. આમાં લોકસભાના 220 સાંસદો હતા. ઈન્દિરાને હવે બહુમતી સાબિત કરવા માટે સમર્થનની જરૂર હતી. તેમણે ડાબેરીઓ, ડીએમકે, અપક્ષો પાસેથી સમર્થન માંગ્યું અને બહુમતી સાબિત થઈ. કોંગ્રેસ (ઓ) અને પક્ષના નેતાઓ અચાનક અલગ પડી ગયા હતા. કોંગ્રેસ (R) વાસ્તવિક કોંગ્રેસ તરીકે આગળ આવી. હવે સરકાર અને સંસ્થા બંને ઈન્દિરા ગાંધીના નિયંત્રણમાં હતા. ત્યારપછી તે 1977 સુધી સતત પીએમ રહી. ત્યારબાદ 1980થી 1984માં તેમની હત્યા સુધી દેશનું નેતૃત્વ ઈન્દિરા ગાંધીના હાથમાં હતું.