2014માં કેન્દ્રમાં ભાજપની સરકાર આવ્યા પછી એક દેશ, એક ચૂંટણીની ચર્ચા વ્યાપક બની હતી. સમયાંતરે સરકાર અને ખુદ પ્રધાનમંત્રી એક દેશ, એક ચૂંટણીની ચર્ચા અને તરફેણ કરતા રહે છે. હવે એ સમય આવ્યો છે કે જ્યારે સરકારે આ દિશામાં પહેલું ડગલું માંડ્યું. પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ રામનાથ કોવિંદની અધ્યક્ષતામાં સરકારે સમિતિ બનાવી છે. આ સમિતિ તમામ હિતધારકોના અભિપ્રાય પછી એક દેશ, એક ચૂંટણી અંગે પોતાનો રિપોર્ટ આપશે.
એક દેશ, એક ચૂંટણી શું છે?
- દેશમાં લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણી એકસાથે થાય
- મતદારો એક જ દિવસે, એક જ સમયે અથવા તબક્કાવાર મતદાન કરે
એક દેશ, એક ચૂંટણીની ચર્ચાને રાજકીય વેગ એટલા માટે પણ મળ્યો કારણ કે સરકાર 18 થી 22 સપ્ટેમ્બર સુધી સંસદનું વિશેષ સત્ર બોલાવી રહી છે અને સરકાર એક દેશ, એક ચૂંટણી અંગે આ સત્રમાં કોઈ નક્કર નિર્ણય કરી શકે છે. રાજકીય ચર્ચાને ભલે વેગ મળ્યો હોય પરંતુ ભારત જેવા દેશમાં એક દેશ, એક ચૂંટણીની કદાચ જેટલી જરૂરિયાત છે, એટલી જ મુશ્કેલ એની અમલવારી પણ બની શકે છે. ખાસ વાત તો એ છે કે દેશ આઝાદ થયો ત્યારથી લઈને ચાર ચૂંટણી એવી હતી કે જેમાં લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ એકસાથે થઈ અને તત્કાલિન સરકારને તેનો ફાયદો પણ મળ્યો. 1967 પછી આ પરંપરા તૂટી ગઈ છે અને પછી દૂર-દૂર સુધી તેનું કોઈ અસ્તિત્વ જોવા મળ્યું નહીં. 5 વર્ષમાં એક જ ચૂંટણી અને તેના ફાયદા-નુકસાન શું, તેની અમલવારીની કાયદાકીય અને બંધારણીય પ્રક્રિયા શું છે અને રાજ્યો તેમા સહમત થશે કે કેમ?
એક દેશ, એક ચૂંટણીની દિશામાં સરકારે પહેલું પગલું ભર્યું છે. સરકારે એક દેશ, એક ચૂંટણી માટે કમિટી બનાવી છે. કમિટીના અધ્યક્ષપદે સરકારે પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ રામનાથ કોવિંદની નિયુક્તિ કરી છે. લાંબા સમયથી સરકાર એક દેશ, એક ચૂંટણીની દિશામાં વિચાર કરી રહી છે. ત્યારે સરકારે 18 થી 22 સપ્ટેમ્બર સુધી સંસદનું વિશેષ સત્ર બોલાવ્યું છે. સરકાર આ સત્રમાં એક દેશ, એક ચૂંટણી અંગે નિર્ણય લે તેવી શક્યતાઓ છે. વિપક્ષ એક દેશ, એક ચૂંટણીના વિચારના વિરોધમાં છે.
| એક દેશ, એક ચૂંટણી ક્યારે યોજાઈ? |
| 1952 |
| 1957 |
| 1962 |
| 1967 |
એક દેશ, એક ચૂંટણી કેમ બંધ થઈ?
- 1968 અને 1969માં અનેક વિધાનસભા સમય પહેલા ભંગ થઈ
- 1970માં લોકસભા પણ સમય પહેલા વિસર્જીત થઈ
- 1970 પછી એક દેશ, એક ચૂંટણીની પરંપરા તૂટી ગઈ.
લોકસભા-વિધાનસભા ચૂંટણી એકસાથે ક્યાં?
| |
| આંધ્રપ્રદેશ |
| અરૂણાચલપ્રદેશ |
| ઓડિશા |
| સિક્કિમ |
લોકસભા ચૂંટણી પહેલા ક્યા રાજ્યમાં ચૂંટણી?
| રાજસ્થાન |
| મધ્યપ્રદેશ |
| તેલંગાણા |
| છત્તીસગઢ |
| મિઝોરમ |
- ડિસેમ્બર 2015માં કાયદાપંચે એક દેશ, એક ચૂંટણી અંગે રિપોર્ટ આપ્યો
- મુખ્ય તારણ એ હતું કે ચૂંટણીઓ એકસાથે થાય તો કરોડો રૂપિયાની બચત થાય
- 2015ના રિપોર્ટમાં એકસાથે ચૂંટણી કરાવવાની ભલામણ કરવામાં આવી
- જૂન 2019માં પ્રધાનમંત્રીએ આ મુદ્દે ચર્ચા કરવા સર્વપક્ષીય બેઠક બોલાવી
સરકાર તરફથી અત્યાર સુધી શું થયું?
ડિસેમ્બર 2015માં કાયદાપંચે એક દેશ, એક ચૂંટણી અંગે રિપોર્ટ આપ્યો હતો. મુખ્ય તારણ એ હતું કે ચૂંટણીઓ એકસાથે થાય તો કરોડો રૂપિયાની બચત થાય. ત્યારે 2015ના રિપોર્ટમાં એકસાથે ચૂંટણી કરાવવાની ભલામણ કરવામાં આવી હતી. જૂન 2019માં પ્રધાનમંત્રીએ આ મુદ્દે ચર્ચા કરવા સર્વપક્ષીય બેઠક બોલાવી હતી. બેઠક બાદ ભાજપ સિવાયના અન્ય પક્ષો સહમત ન હતા. 2020માં પ્રધાનમંત્રીએ એક દેશ, એક ચૂંટણીને ભારતની જરૂરિયાત ગણાવી હતી. સરકારે હવે એક દેશ, એક ચૂંટણી અંગે કમિટી બનાવી છે. કમિટી હિતધારકોના અભિપ્રાય પછી આ મુદ્દે રિપોર્ટ તૈયાર કરશે.
એક દેશ, એક ચૂંટણી
સમર્થનમાં તર્ક
- અલગ-અલગ ચૂંટણી પાછળ થતો ખર્ચ બચશે
- વારંવાર આચારસંહિતા લાગુ થતી અટકશે
- આચારસંહિતા લાગુ થતી અટકવાથી વિકાસના કાર્યો યથાવત રહેશે
- લોકસભા-વિધાનસભા માટે અલગ મતદારયાદીની જરૂર નહીં રહે
- ચૂંટણી પાંચ વર્ષે એક જ વાર આવશે અને પ્રગતિના કામ થતા રહેશે
એક દેશ, એક ચૂંટણી
વિરોધમાં તર્ક
- કેન્દ્ર અને રાજ્ય સ્તરે ચૂંટણીના મુદ્દા અલગ હોય છે
- મતદારોના નિર્ણય ઉપર અસર થઈ શકે છે
- 5 વર્ષે એકવાર ચૂંટણી થાય તો સરકારની જવાબદારી ઓછી થવાનો ભય
- લોકસભા 5 વર્ષ પહેલા ભંગ થઈ તો શું તેનો જવાબ મેળવવો પડશે
એક દેશ, એક ચૂંટણી
બંધારણમાં કેટલા સંશોધન કરવા પડે?
- સંસદના બંને ગૃહના કાર્યકાળ સાથે સંબંધિત અનુચ્છેદ 83
- રાષ્ટ્રપતિ દ્વારા લોકસભા ભંગ કરવા સાથે સંબંધિત અનુચ્છેદ 85
- રાજ્યની વિધાનસભાઓના કાર્યકાળ સાથે સંબંધિત અનુચ્છેદ 172
- રાજ્યની વિધાનસભાઓના વિસર્જન સંબંધિત અનુચ્છેદ 174
- રાજ્યમાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાગુ કરવા સંબંધિત અનુચ્છેદ 356
પ્રક્રિયા શું અને અડચણ શું?
સંસદમાં કાયદો પસાર કરવો પડે છે. તેમજ રાજ્યોની સહમતિ લેવી પડે છે. ત્યારે બિનભાજપી રાજ્યો વિરોધ કરી શકે તેવી શક્યતાઓ છે. જ્યાં તાજેતરમાં જ ચૂંટણી થઈ એ વિધાનસભા ભંગ કરવી કે કેમ? રાજ્યસભાના સભ્યોના કાર્યકાળ અંગે નિર્ણય કઈ રીતે લેવો? તેમજ એકસાથે ચૂંટણી ક્યારે યોજવી તે પણ અગત્યનો પ્રશ્ન? રાજ્યો સહમતિ નહીં આપે તો શું? આવા સુધારા માટે 50% રાજ્યોની સહમતિ જરૂરી છે. સરકાર અનુચ્છેદ 356 મારફતે રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાગુ કરી શકે છે. રાજ્ય સરકાર ખુદ વિધાનસભા ભંગ માટે મંજૂરી આપે. બંધારણના અનુચ્છેદ 368(2) મુજબ 50% રાજ્યોની સહમતિ જરૂરી છે. રાજ્યની વિધાનસભા અને તેના અધિકારક્ષેત્રને અસર થઈ શકે છે. તમામ રાજ્યોની વિધાનસભાઓની મંજૂરીની જરૂર પડી શકે છે.
- આવા સુધારા માટે 50% રાજ્યોની સહમતિ જરૂરી છે
- સરકાર અનુચ્છેદ 356 મારફતે રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાગુ કરી શકે
- રાજ્ય સરકાર ખુદ વિધાનસભા ભંગ માટે મંજૂરી આપે
- બંધારણના અનુચ્છેદ 368(2) મુજબ 50% રાજ્યોની સહમતિ જરૂરી
- રાજ્યની વિધાનસભા અને તેના અધિકારક્ષેત્રને અસર થઈ શકે
- તમામ રાજ્યોની વિધાનસભાઓની મંજૂરીની જરૂર પડી શકે
