Monsoon Session 2023 / શું છે આ અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ? જેના કારણે અટલ બિહારી વાજપેયી સહિત 4 PMએ પદ ગુમાવ્યા, જાણો કેમ મોદી સરકારને નથી બહુ ખતરો

• મણિપુરના મુદ્દાને લઈને સંસદના ચોમાસુ સત્ર દરમિયાન બંને ગૃહોમાં ભારે હોબાળો 
• વિરોધ પક્ષો દ્વારા પીએમ મોદીના નિવેદન અને સંસદમાં આ મુદ્દે ચર્ચાની માંગ ઉઠી
• બુધવારે વિપક્ષે લોકસભામાં સરકાર વિરુદ્ધ અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ રજૂ કર્યો હતો

મણિપુરના મુદ્દાને લઈને સંસદના ચોમાસુ સત્ર દરમિયાન બંને ગૃહોમાં ભારે હોબાળો થયો છે. વિરોધ પક્ષો પીએમ મોદીના નિવેદન અને સંસદમાં આ મુદ્દે ચર્ચાની માંગ કરી રહ્યા છે. જ્યારે શાસક પક્ષે આક્ષેપ કર્યો હતો કે અમે ચર્ચા માટે તૈયાર છીએ, પરંતુ વિપક્ષના નેતાઓ ભાગી રહ્યા છે. આ બધાની વચ્ચે બુધવારે વિપક્ષે લોકસભામાં સરકાર વિરુદ્ધ અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ રજૂ કર્યો હતો. જો કે, મોદી સરકાર આ અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવને લઈને બેફિકર જણાય છે.

મણિપુર હિંસા મુદ્દે પહેલા દિવસથી હોબાળો

કોંગ્રેસ અને વિપક્ષી ગઠબંધન ભારતના અન્ય ઘટકો મણિપુર હિંસા અંગે સંસદમાં પીએમ મોદીના નિવેદન અને ચર્ચાની માંગ કરી રહ્યા છે. ચોમાસુ સત્રના પહેલા દિવસથી જ આ મુદ્દે હોબાળો થઈ રહ્યો છે. તાજેતરમાં જ મણિપુરમાં મહિલાઓની નગ્ન પરેડ અને યૌન શોષણનો વીડિયો પણ સામે આવ્યો હતો. જે બાદ સમગ્ર દેશમાં ગુસ્સો જોવા મળ્યો હતો.

રાજ્યમાં જાતિય હિંસા ફાટી નીકળી 

3 મેના રોજ, મણિપુરમાં અનુસૂચિત જનજાતિનો દરજ્જો આપવાની મૈતી સમુદાયની માંગના વિરોધમાં આદિવાસી એકતા કૂચ કાઢવામાં આવી હતી. જે બાદ રાજ્યમાં જાતિય હિંસા ફાટી નીકળી હતી. આ દરમિયાન અત્યાર સુધીમાં 160 થી વધુ લોકોના મોત થયા છે અને હજારો લોકો બેઘર થઈ ગયા છે. વિપક્ષનું કહેવું છે કે સરકાર મણિપુરમાં હિંસા રોકવામાં નિષ્ફળ રહી છે. આ મુદ્દે વિપક્ષ અને શાસક પક્ષ વચ્ચે મડાગાંઠ ચાલી રહી છે. જે બાદ બુધવારે વિરોધ પક્ષો અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ લઈને આવ્યા હતા.

અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ શું છે, તે કયા નિયમ હેઠળ લાવવામાં આવ્યો છે?

અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવનો ઉપયોગ વિપક્ષો દ્વારા સરકારમાં વિશ્વાસનો અભાવ દર્શાવવા માટે કરવામાં આવે છે. આત્મવિશ્વાસ જાળવી રાખવા માટે શાસક પક્ષે ગૃહમાં બહુમતી સાબિત કરવી પડશે. સરકાર જ્યાં સુધી લોકસભામાં બહુમતી હોય ત્યાં સુધી સત્તામાં રહી શકે છે. બંધારણના અનુચ્છેદ 75માં અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. આ મુજબ જો શાસક પક્ષ આ પ્રસ્તાવ પર મત ગુમાવે છે તો વડાપ્રધાન સહિત સમગ્ર મંત્રી પરિષદને રાજીનામું આપવું પડશે. સભ્યો નિયમ 184 હેઠળ લોકસભામાં અવિશ્વાસની દરખાસ્ત રજૂ કરે છે અને ગૃહની મંજૂરી પછી તેના પર ચર્ચા કરવામાં આવે છે અને મતદાન કરવામાં આવે છે.

માત્ર લોકસભામાં જ રજૂ કરી શકાય 

બંધારણની કલમ 75 મુજબ કેબિનેટ સામૂહિક રીતે લોકસભાને જવાબદાર છે. આ પ્રસ્તાવ માત્ર વિપક્ષ લાવી શકે છે અને તેને માત્ર લોકસભામાં જ રજૂ કરી શકાય છે, રાજ્યસભામાં નહીં. સંસદમાં કોઈપણ પક્ષ સરકાર વિરુદ્ધ અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ લાવી શકે છે અને સત્તાધારી સરકારે સત્તામાં રહેવા માટે બહુમતી સાબિત કરવી પડે છે.

અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવની પ્રક્રિયા

અવિશ્વાસનો પ્રસ્તાવ લોકસભાના નિયમો અનુસાર લાવવામાં આવે છે. લોકસભાના નિયમો 198(1) અને 198(5) હેઠળ તેને ફક્ત સ્પીકરના કૉલ પર જ રજૂ કરી શકાય છે. તેને ગૃહમાં લાવવાની માહિતી સવારે 10 વાગ્યા સુધીમાં મહાસચિવને લેખિતમાં આપવાની રહેશે. આ માટે ગૃહના ઓછામાં ઓછા 50 સભ્યોનું સમર્થન જરૂરી છે. જો દરખાસ્ત પસાર થાય છે, તો રાષ્ટ્રપતિ ચર્ચા માટે એક અથવા વધુ દિવસો અલગ રાખે છે. રાષ્ટ્રપતિ સરકારને બહુમત સાબિત કરવા માટે પણ કહી શકે છે. જો સરકાર આમ કરવામાં અસમર્થ હોય તો કેબિનેટે રાજીનામું આપવું પડશે, નહીં તો તેને બરતરફ કરવામાં આવશે.

તેને વિરોધનું શસ્ત્ર કેમ કહેવાય?

અવિશ્વાસની દરખાસ્તનો ઉપયોગ ઘણીવાર વિપક્ષ દ્વારા વ્યૂહાત્મક હથિયાર તરીકે કરવામાં આવે છે. આ પ્રસ્તાવ વિપક્ષને સરકાર પર સવાલ કરવા, તેની નિષ્ફળતાઓ પર પ્રકાશ પાડવા અને ગૃહમાં ચર્ચા કરવાની મંજૂરી આપે છે. આ પ્રસ્તાવ વિપક્ષને એક કરવામાં પણ મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે. જો સરકાર ગઠબંધનની હોય તો વિપક્ષ આ દ્વારા સરકાર પર દબાણ લાવવાનો પ્રયાસ કરે છે.

અનેક વડાપ્રધાનોએ આ પ્રસ્તાવનો સામનો કર્યો 

દેશના પ્રથમ વડાપ્રધાન પંડિત જવાહરલાલ નેહરુના સમયે અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ લાવવાની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ હતી. 1963માં આચાર્ય કૃપાલાનીએ નેહરુ સામે અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ લાવ્યા. આ પ્રસ્તાવની તરફેણમાં માત્ર 62 વોટ પડ્યા હતા જ્યારે તેની વિરુદ્ધમાં 347 વોટ પડ્યા હતા. જવાહરલાલ નેહરુ, લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી, ઈન્દિરા ગાંધી, રાજીવ ગાંધી, અટલ બિહારી વાજપેયી, નરેન્દ્ર મોદી સહિત અનેક વડાપ્રધાનોએ આ પ્રસ્તાવનો સામનો કર્યો છે. આ સમય દરમિયાન કેટલાક બચી ગયા જ્યારે મોરારજી દેસાઈ, ચૌધરી ચરણ સિંહ, વીપી સિંહ અને અટલ બિહારી વાજપેયી જેવા નેતાઓએ અવિશ્વાસની દરખાસ્તને કારણે તેમની સરકારોનું પતન જોયું.

મોદી સરકારને કેમ બહુ ખતરો નથી ?

મોદી સરકાર પણ આ વખતે લાવવામાં આવેલ અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવને લઈને બિન્દાસ છે. કારણ કે આ વખતે પણ અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવનું ભવિષ્ય નક્કી થઈ ગયું છે. આંકડા સ્પષ્ટપણે ભાજપના નેતૃત્વવાળી એનડીએની તરફેણમાં છે. લોકસભામાં વિપક્ષના 150થી ઓછા સાંસદો છે. જો કે વિપક્ષ ચર્ચા દરમિયાન મણિપુર મુદ્દે સરકારને ઘેરીને આ લડાઈમાં સરકારને હરાવવામાં સફળ રહેશે તેવો દાવો કરી રહ્યા છે.

લોકસભામાં વર્તમાન સંખ્યા કેટલી છે?

લોકસભામાં વર્તમાન આંકડાઓની વાત કરીએ તો ગૃહમાં બહુમતનો આંકડો 272 છે. પીએમ મોદીના નેતૃત્વમાં નેશનલ ડેમોક્રેટિક એલાયન્સ (NDA) સરકાર પાસે 331 સભ્યો છે. જેમાંથી એકલા ભાજપ પાસે 303 સાંસદ છે. જ્યારે વિપક્ષી ગઠબંધન પાસે 144 સાંસદો છે. જ્યારે KCRની BRS, YS જગન રેડ્ડીની YSRCP અને નવીન પટનાયકની BJD જેવી પાર્ટીઓની સંયુક્ત સંખ્યા 70 છે.

મોદી સરકાર વિરુદ્ધ અગાઉ પણ અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ લાવવામાં આવ્યો હતો

છેલ્લા નવ વર્ષમાં બીજી વખત પીએમ મોદીની આગેવાની હેઠળની સરકાર સામે અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ લાવવામાં આવ્યો છે. અગાઉ 2018માં પણ કોંગ્રેસના નેતૃત્વમાં વિપક્ષ મોદી સરકાર સામે અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ લાવ્યા હતા. જો કે, આ દરખાસ્ત પડી ભાંગી. તેના સમર્થનમાં માત્ર 126 વોટ પડ્યા હતા, જ્યારે 325 સાંસદોએ તેના વિરોધમાં વોટ આપ્યો હતો.