સર્વે / રહેવા લાયક શહેરોની યાદીમાં ભારતનાં શહેરો કેમ સાવ પાછળ છે?

ઊલટાનું કેટલાંક શહેરોની સ્થિતિ તો વધુ વણસી રહી છે. સારાં શહેરોની અહીં વ્યાખ્યા એવી છે કે તમામ રીતે રહેવા લાયક શહેરો. ઇકોનોમિસ્ટ ઇન્ટેલિજન્સ યુનિટ (EIU)ના ગ્લોબલ ઇન્ટેલિજન્સ ઈન્ડેક્સ-ર૦૧૯ના રિપોર્ટમાં દેશની રાજધાની દિલ્હીને આ વર્ષે ૧૧૮મા અને મુંબઇને ૧૧૯મા સ્થાને મૂકવામાં આવ્યાં છે. દિલ્હી ગત વર્ષની સરખામણીએ છ અંક નીચે ગયું છે તો મુંબઇનો ક્રમ પણ બે અંક નીચે ઊતર્યો છે.

છેલ્લા એક વર્ષમાં ગુના અને વાયુ પ્રદૂષણમાં થયેલા વધારાના કારણે આ ઇન્ડેક્સમાં દિલ્હીની પીછેહઠ થઇ છે. સંસ્કૃતિ અને પર્યાવરણ ક્ષેત્રે મુંબઇને ઓછા માર્ક્સ મળતાં તેનું સ્થાન પણ નીચે ગયું છે.

ઇઆઇયુનાં ઇન્ડેક્સ શહેરો સ્થિરતા, સંસ્કૃતિ અને પર્યાવરણ, આરોગ્ય સંભાળ, શિક્ષણ અને માળખાકીય સુવિધાઓ એમ પાંચ માપદંડના આધારે પરખવામાં આવે છે. ૧૪૦ દેશોનાં શહેરોને તેમાં સામેલ કરીને નંબર આપવામાં આવ્યાં છે, તેમાં યુરોપીય દેશ ઓસ્ટ્રિયાની રાજધાની વિયેના પ્રથમ ક્રમે છે.

ટોચનાં ૧૦ શહેરોમાં ઓસ્ટ્રેલિયા અને કેનેડાનાં ત્રણ શહેરોનો સમાવેશ થાય છે. આ યાદીનાં છેલ્લાં દસ શહેરોમાં આપણા પાડોશી બાંગ્લાદેશની રાજધાની ઢાકા છેક ૧૩૮મા નંબરે છે, જ્યારે પાકિસ્તાનની આર્થિક રાજધાની કહેવાતું કરાચી ૧૬૬મા સ્થાને છે. આ ઇન્ડેકસ એટલે કે સૂચકઆંક આપણી વિકાસ પ્રક્રિયા પર મોટો પ્રશ્નાર્થ છે.

આધુનિક યુગમાં વિકાસની એક મોટી કસોટી શહેરમાં થાય છે. શહેર દેશની આર્થિક સ્થિતિ, આધુનિક સમાજ અને શાસન વ્યવસ્થાનો આયનો છે, પરંતુ આ આયનો આપણને બતાવે છે કે આપણે રહેવા લાયક વર્લ્ડ કલાસ શહેરો બનાવવામાં નિષ્ફળ ગયાં છીએ.

સારા શહેરનું એક લક્ષણ એ પણ છે કે તેમાં બધું આયોજનબદ્ધ રીતે થવું જોઇએ.  આયોજન કરવામાં આવે તે જરૂરી છે, જેમાં નાગરિકોને કામની સુવિધા અને જીવનજરૂરી તમામ સુવિધા સરળતાથી મળવી જોઇએ. સારું શિક્ષણ અને આરોગ્ય મળવું જોઈએ.

આજના યુગમાં સારા સ્વાસ્થ્ય માટે શહેર પ્રદૂષણમુક્ત રહે તે જરૂરી છે, સાથે-સાથે  નાગરિકોને પોતાનું જીવન જીવવાની સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા અને સુરક્ષા હોવી જોઈએ.

ભારતમાં વર્ષો સુધી મોટા ભાગનાં શહેરોનો વિકાસ સ્વયંભૂ અને અસ્તવ્યસ્ત રીતે થયો છે. ગામડાંમાં તક નહીં મળતાં હજારો–લાખો લોકોએ આજીવિકા માટે શહેરોમાં દોટ મૂકી છે. વિકાસ વિકેન્દ્રિત થઈ શક્યો નહીં, શહેરો પર વસ્તીનું ભારણ વધ્યું છે.

શહેરી વિસ્તારો આયોજન અને સુવિધાઓ વગર વધતા રહ્યા. આપણે ત્યાં શહેરોમાં કરાતા આયોજનમાં પણ દીર્ઘદષ્ટિનો અભાવ હતો. લાંબા ગાળાના પ્લાનિંગના બદલે ટૂંકા ગાળાનાં આયોજન સતત વધતી વસ્તીના કારણે તૂટી પડતાં હતાં. એક સમસ્યા હલ થાય ત્યાં બીજી અનેક સમસ્યા સર્જાય તે સ્થિતિ મોટાં શહેરોમાં આજે પણ છે.

હવે સ્માર્ટ સિટી બનાવવાની યોજનાઓ ચાલી રહી છે. શહેરો સ્માર્ટ બને તે આવકાર્ય છે, પરંતુ હકીકત એ છે કે આપણાં મોટા ભાગનાં શહેરો રહેવા માટે સારાં કહી શકાય તેવાં બનાવવા પર આપણે પહેલાં ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું પડશે.

આપણે વિશ્વ સાથે પગલું-પગલું ચાલવું હોય અને વિકસિત રાષ્ટ્ર બનવાનું સ્વપ્ન જોવું હોય તો આપણે આપણાં શહેરોનું આયોજન પણ તે રીતે કરવું જોઈશે અને તો જ આપણે વિદેશી રોકાણ અને પ્રતિભાનો લાભ લઈ શકશું. ગંદકી, ટ્રાફિકની અરાજકતા અને ખાડાવાળા રસ્તાની સમસ્યાનું પણ આપણે હજુ નિરાકરણ લાવી શક્યા નથી.