વિશેષ / કરોડોની ફાળવણી પછી પણ નદીઓ સ્વચ્છ થશે ખરી?

કેન્દ્ર સરકારે રૂ.પ૮૦૦ કરોડના ભંડોળમાં વિવિધ રાજ્યોને લગભગ રૂ.રપ૦૦ કરોડની વહેંચણી કરી છે, પરંતુ ગંદકી અને ફેકટરી અને ગટરના ગંદા પાણીથી દૂષિત આપણી નદીઓ સ્વચ્છ થાય તેમાં આશંકા છે. કેમકે અત્યાર સુધીમાં નદીઓના શુદ્ધિકરણના અનેક  અનુભવ ખૂબ સારા રહ્યા નથી. આના માટેનું એક કારણ એ છે કે તેના માટે જવાબદાર વિભાગોના અધિકારીઓને જવાબદાર બનાવાયા નથી, જેમના પર નદીઓના જાળવણીની જવાબદારી છે.
 

આ ઉપરાંત, એક કારણ એ પણ છે કે એક તરફ આપણે નદીઓની પૂજા કરીએ છીએ અને નદીને લોકમાતા કહીએ છીએ પણ તે જ નદીને બધી રીતે પ્રદૂષિત પણ કરીએ છીએ. નદીને સાફસુથરી રાખવાની આપણી સંસ્કૃતિને આપણે દાયકાઓથી ભૂલી ગયા છીએ. નિઃશંકપણે પ્રાચીન સમયમાં આવી સંસ્કૃતિ આવી હતી અને જેના લીધે નદીઓ સ્વચ્છ રહી હતી, પરંતુ છેલ્લા કેટલાક દાયકાઓથી નદીઓની દર્દશામાં વધારો થયો છે.

જેના માટે આડેધડ ઔદ્યોગિકરણ, મશીનરી અને સરકારી વિભાગોનો ભ્રષ્ટાચાર જવાબદાર છે. ઉદ્યોગોના પ્રદૂષિત પાણી બેરોકટોક નદીઓમાં ઠલવાય છે.ગામડાંઓમાં પાલતું પશુઓ નદી ખરાબ કરે છે. લોકો કપડાં અને વાસણ પણ સીધા નદીમાં ધુવે છે. તેને બંધ કરાવવામાં સરકાર નિષ્ફળ ગઇ છે. શહેરી વિસ્તારોમાં અનેક નદીઓ તો જોવું પણ ન ગમે એટલી ગંદી થઇ ગઇ છે. એમ કહેવામાં જરાય અતિશયોકિત નથી કે પ્રદૂષિત નદીઓ ભારતીયો માટે એક શરમ છે.
 

નદીના પટમાં ગેરકાયદે બાંધકામ અને ગેરકાયદે રેતી ઉલેચવાની પ્રવૃત્તિઓની પણ કોઇ નવાઇ નથી. નદીઓ પરના અતિક્રમણના કારણે કેટલીક નદીઓના વહેણ પણ બદલાઇ રહ્યા‌ં છે. કેન્દ્ર અને રાજયોના પોલ્યુશન કંટ્રોલ કાગળ પર જ કાર્યવાહી કરે છે અને તેઓ નદીઓને બચાવવામાં સંપૂર્ણ નિષ્ફળ ગયા છે.

નદીઓને સ્વચ્છ રાખવા વધુ કડક કાયદા બનાવીને તેનો સખ્તાઇથી અમલ કર્યા વગર પણ છૂટકો નથી. સરકાર અને વિવિધ સંગઠનો દ્વારા વાર-તહેવારે સ્વચ્છતા અભિયાન હાથ ધરાય છે પરંતું થોડા દિવસ પછી નદીના હાલ પહેલા જેવા જ થઇ જાય છે. નદીમાંથી કચરો સાફ થાય છે પરંતુ તેમાં ઠલવાતા પ્રદૂષિત પાણીને રોકવાના ઠોસ પ્રયત્નો લગભગ દેશ આખામાં દેખાતા નથી.

 

કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો ગમે તે દાવા કરે પણ  શહેરોમાં સ્થાપિત સીવેજ ટ્રીટમેન્ટ પ્લાન્ટ ફક્ત અડધી ક્ષમતા સાથે કામ કરે છે. ઘણા પ્લાન્ટ તો કામ પણ કરતા નથી.નેશનલ રિવર કન્ઝર્વેશન પ્લાન કોઈ પણ એવું ઉદાહરણ રજૂ કરી શક્યું નથી જે નદીઓના સંરક્ષણમાં દાખલારૂપ કહી શકાય.તેમ છતાં ગંગા નદીને સાફ કરવાની ઝુંબેશ થોડી આશા જગાવે છે. પરંતુ નદીઓને ફરીથી લોકમાતા બનાવવાનું કામ ભગીરથે ગંગાનું અવતરણ કરાવ્યું તેનાથી પણ અઘરું છે.

ભૂતકાળમાં એવું કહેવામાં આવ્યું હતું કે હવે ર૦ર૦ના બદલે ર૦રરમાં ગંગા સાફ કરવામાં આવશે. તે સુનિશ્ચિત કરવું વધુ સારું છે કે આ સમય મર્યાદા વધારી શકાતી નથી. તે જ સમયે, રાષ્ટ્રીય નદી સંરક્ષણ યોજનાને સુવ્યવસ્થિત કરવાના પગલાં પણ ધ્યાનમાં લેવામાં આવશે. જો આમ ન થાય તો, પરિણામ માત્ર ત્રણ પ્રકાર હોઈ શકે છે.

અતિક્રમણ અને પ્રદૂષણની નદીઓને બચાવવા માટે સાવચેત અને સક્રિય હોવા ઉપરાંત સમાજ અને રાજ્ય સરકારો તેમજ તેમની જુદી જુદી એજન્સીઓ પણ સમાજ પાસે છે. નદીઓ અને અન્ય જળાશયોને સલામત અને સ્વચ્છ રાખવા માટે મૂળભૂત સમજને સમજવા માટે ભારતીય સમાજને ખૂબ મોડું ન હોવું જોઈએ, તે ફરજિયાત નથી, તે ફરજિયાત નથી.