બ્રેકિંગ ન્યુઝ
VTV / ભારત / Extra / કોણ હતો અફઝલ ખાન જેને શિવાજી મહારાજે 'વાઘનખ'થી ચીરી નાખ્યો? હાલમાં ક્યાં છે આ હથિયાર
Last Updated: 04:11 PM, 20 July 2024
બ્રિટનના વિક્ટોરિયા અને આલ્બર્ટ મ્યુઝિયમમાંથી છત્રપતિ શિવાજીનો 'વાઘનખ' મહારાષ્ટ્ર લાવવામાં આવ્યો છે. હવે તેને મહારાષ્ટ્રના સતારામાં છત્રપતિ શિવાજી મ્યુઝિયમમાં પ્રદર્શન માટે રાખવામાં આવ્યો છે. રાજ્યના વધુ અનેક મ્યુઝિયમોમાં વાઘનખને પ્રદર્શન માટે મૂકવાની યોજના છે. 'વાઘનખ'નો શાબ્દિક અર્થ થાય છે 'વાઘનો પંજો'. તે લોખંડના ખંજર જેવા હથિયારનો એક પ્રકાર છે. મધ્યકાલીન સમયગાળામાં, ભારત સહિત સમગ્ર ઉપખંડમાં વાઘનખનો ઉપયોગ થતો હતો.
ADVERTISEMENT
ઈતિહાસકારોના મતે વાઘનખને એવી રીતે ડિઝાઇન કરવામાં આવી હતી કે તે સરળતાથી હાથના પંજામાં ફિટ થઈ શકે અને હથેળીની નીચે છુપાવી શકે. તેમાં ચાર-પાંચ પોઈન્ટેડ આયર્ન બ્લેડ છે અને તે હાથ જેવી પટ્ટી સાથે જોડાયેલ છે. વાઘનખ એટલો ખતરનાક હતો કે તે એક જ ઝાટકે કોઈને મારી શકે છે. છત્રપતિ શિવાજીએ આનાથી અફઝલખાનને મારી નાખ્યો હતો.
ADVERTISEMENT
કોણ હતો અફઝલ ખાન?
અફઝલ ખાનનું સાચું નામ અબ્દુલ્લા ભટારી હતું. ઉંચો અને ઉંચો અફઝલ ખાન બીજાપુરના નવાબ આદિલ શાહ અને મોટી રાણીનો જમણો હાથ હતો. વર્ષ 1656માં જ્યારે ઔરંગઝેબની સેનાએ બીજાપુર પર હુમલો કર્યો ત્યારે અફઝલ ખાનને તેનો સામનો કરવાની જવાબદારી મળી. તેણે ઘણી લડાઈઓ પણ જીતી હતી. જદુનાથ સરકાર પોતાના પુસ્તક 'શિવાજી એન્ડ હિઝ ટાઈમ્સ'માં લખે છે કે નવાબ મોહમ્મદ આદિલ શાહના મૃત્યુ પછી જ્યારે બીજાપુરની ગાદી માટે લડાઈ શરૂ થઈ ત્યારે અફઝલ ખાન એક મોટી શક્તિ તરીકે ઉભરી આવ્યો. બાદી બેગમના આદેશ પર તેણે એક પછી એક ત્રણ સેનાપતિઓને મારી નાખ્યા. આ પહેલા તેણે શાંતિ સમાધાનના બહાને સીરાના રાજા કસ્તુરી રંગાની હત્યા કરી હતી.
શિવાજી અને અફઝલ ખાન વચ્ચે દુશ્મનાવટ
છત્રપતિ શિવાજી અને અફઝલ ખાન વચ્ચેની દુશ્મની શિવાજીના પિતા શાહજી રાજે ભોંસલેથી શરૂ થાય છે. તે બીજાપુર સલ્તનત માટે પણ કામ કરતો હતો. પાછળથી જ્યારે શાહજી રાજે ભોંસલે અને અફઝલ ખાન વચ્ચે અણબનાવ થયો, ત્યારે તેને સાંકળો બાંધીને બીજાપુર લાવવામાં આવ્યો. 1654માં શિવાજીના મોટા ભાઈ સંભાજીની હત્યામાં પણ અફઝલ ખાનનો હાથ હતો. જ્યારે છત્રપતિ શિવાજી સિંહાસન પર બેઠા ત્યારે તેમની ગતિવિધીઓ બીજાપુરમાં વધી ગઈ. આ કારણે બીજાપુરની મોટી બેગમ ડરી ગઈ. તેણે કહ્યું કે કોઈ છે જે શિવાજીને પકડી શકે? ડેનિસ કિનકેડ તેમના પુસ્તક 'શિવાજીઃ ધ ગ્રાન્ડ રિબેલ'માં લખે છે કે અફઝલ ખાને ખુલ્લા દરબારમાં જાહેરાત કરી હતી કે તે શિવાજીને ઉંદરની જેમ પીંજરામાં બાંધીને બીજાપુર લાવશે.
અફઝલ ખાને નક્કી કર્યું કે તે મિત્રતાના બહાને શિવાજીને પકડશે અને એપ્રિલ 1659 માં તે 10,000 સૈનિકો સાથે તેના અભિયાન માટે નીકળ્યો. રસ્તામાં દરેક જગ્યાએ મંદિરો તોડી પાડવામાં આવ્યા. શિવાજી અફઝલ ખાનની દરેક ક્રિયાથી વાકેફ હતા. અફઝલ ખાન ધીમે ધીમે પૂના તરફ આગળ વધવા લાગ્યો, જે છત્રપતિ શિવાજીનો ગઢ હતો. જ્યારે છત્રપતિ શિવાજીને આ વાતની જાણ થઈ ત્યારે તેઓ પુણેથી જાવલી ગયા. દરમિયાન અફઝલખાનને શિવાજીને પકડવા માટે લોખંડનું પાંજરું પણ બનાવ્યુ હતું.
શિવાજી સાથે મિત્રતાનું નાટક
અફઝલ ખાને પૂના પહોંચ્યા પછી એક ચાલ ચાલી. પોતાના દૂત દ્વારા શિવાજીને સંદેશો મોકલ્યો. કહ્યું કે તારા પિતા મારા સારા મિત્ર હતા. હું રાજાને કહીશ અને તમને દક્ષિણ કોંકણમાં જમીન અને જાગીર અપાવીશ. મેં જે કિલ્લાઓ કબજે કર્યા છે તે પણ પાછા અપાવીશ. રાજાને મળવાની ઈચ્છા ન હોય તો પણ વાંધો નથી. અફઝલ ખાને મોકલેલા સંદેશવાહકનું નામ કૃષ્ણજી ભાસ્કર કુલકર્ણી હતું. અફઝલ ખાનની યોજના શું હતી તે જાણવામાં શિવાજી સફળ રહ્યા. આ પછી તેણે પોતાના સંદેશવાહક પંતાજી ગોપીનાથ સાતે જવાબ મોકલ્યો. લખ્યું- “તમે બતાવેલ દયા માટે હું હંમેશા આભારી રહીશ. તમે જાવલીમાં આવો અને અહીંના જંગલનો વૈભવ જુઓ. આનાથી મારા પ્રત્યેની તમારી શંકા દૂર થશે અને મારું સન્માન પણ વધશે. હું તમને મારી તલવાર પણ ભેટમાં આપીશ..."
અફઝલખાન શિવાજીની જાળમાં ફસાઈ ગયો. તેણે જાવલી જવાનું નક્કી કર્યું. 10 નવેમ્બર 1659 ના રોજ અફઝલ ખાન અને છત્રપતિ શિવાજી વચ્ચે પ્રતાપગઢ કિલ્લાની નીચે એક ટેકરી પર બેઠક નક્કી કરવામાં આવી હતી. યોજના મુજબ અફઝલ ખાન તેના કેટલાક નજીકના સૈનિકો સાથે પાલખીમાં કિલ્લાની નીચે તંબુમાં પહોંચ્યો. છત્રપતિ શિવાજીને પણ પસંદગીના સૈનિકોને પોતાની સાથે લાવવાની છૂટ હતી. વૈભવ પુરંદરે તેમના પુસ્તક “શિવાજીઃ ઈન્ડિયાઝ ગ્રેટ વોરિયર કિંગ” માં લખે છે કે છત્રપતિ શિવાજીએ માતા ભવાનીની પૂજા કર્યા પછી સફેદ વસ્ત્રો પહેર્યા હતા. તેની નીચે લોખંડનું બખ્તર પહેર્યું હતું. માથાના રક્ષણ માટે પાઘડીની નીચે લોખંડની ટોપી પહેરવામાં આવતી હતી. તેણે જમણા હાથની સ્લીવ હેઠળ 'બિછુઆ' (એક પ્રકારનું હથિયાર) અને ડાબા હાથમાં 'વાઘનખ' રાખ્યું જેથી કોઈ તેને જોઈ ન શકે.
વાઘનખથી અફઝલખાનને કેવી રીતે ફાડી નાખ્યો?
જ્યારે છત્રપતિ શિવાજી અફઝલ ખાનને મળવા આવ્યા અને તેને ગળે લગાડવા લાગ્યા ત્યારે તેમને ખબર પડી કે અફઝલ ખાને ડાબા હાથે તેની ગરદન પકડી લીધી છે. તેના જમણા હાથથી તેના પર હુમલો કરવાનું શરૂ કર્યું. શિવાજીએ બખ્તર પહેરેલું હોવાથી તેમના પર કોઈ અસર થઈ ન હતી. અચાનક શિવાજી વીજળીની ઝડપે ફરી વળ્યા અને તેમનું ડાબું કાંડું મુક્ત કર્યું અને હથેળીમાં છુપાયેલ વાઘનખ વડે અફઝલ ખાનને પીઠમાં ઘા કર્યો. અફઝલખાન ચીસો પાડવા લાગ્યો - મારી સાથે છેતરપિંડી થઈ છે. આ સાંભળીને તેની સાથે રહેલા સૈનિકો શિવાજી તરફ દોડ્યા. અફઝલ ખાનના અંગરક્ષકો તેને તંબુની બહાર લઈ ગયા અને પાલખીમાં બેસાડ્યા અને ત્યાંથી ભાગવા લાગ્યા. આ પછી, શિવાજીના સૈનિકોએ તેમનો પીછો કર્યો, તેમને પાલખીમાંથી ફેંકી દીધા અને તેમનું માથું કાપી નાખ્યું. આ રીતે શિવાજીએ પોતાના પિતાના અપમાન અને ભાઈની હત્યાનો બદલો લીધો.
વાઘનખ લંડન કેવી રીતે પહોંચ્યો?
છત્રપતિ શિવાજીના વાઘનખ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના અધિકારી જેમ્સ ગ્રાન્ટ ડફ મારફત લંડન પહોંચ્યા. ડફ બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન સતારા જિલ્લામાં કંપનીનો એજન્ટ હતો. જેમ્સ ગ્રાન્ટ ડફ પાસે વાઘનખ કેવી રીતે આવ્યો તે અંગે કોઈ નક્કર માહિતી ઉપલબ્ધ નથી. કેટલાક ઈતિહાસકારો કહે છે કે જ્યારે મરાઠાઓના છેલ્લા પેશ્વા, બાજીરાવ બીજા, ત્રીજા એંગ્લો-મરાઠા યુદ્ધમાં પરાજય પામ્યા હતા, ત્યારે તેમણે 1818માં અંગ્રેજો સમક્ષ આત્મસમર્પણ કર્યું હતું. શક્ય છે કે આ સમય દરમિયાન તેણે વાઘનખ ડફને સોંપી દીધો હોય. ઘણી જગ્યાએ એવો પણ દાવો કરવામાં આવે છે કે વાઘનખને પેશવા વડા પ્રધાને પોતે ડફને આપ્યો હતો. જેમ્સ ગ્રાન્ટ ડફ ભારતથી સ્કોટલેન્ડ ગયો ત્યારે તે વાઘનખને પોતાની સાથે લઈ ગયો. બાદમાં ડફના પરિવારે તેને લંડનના મ્યુઝિયમને ભેટમાં આપ્યો.
સંકળાયેલા મુદ્દાઓ
વધુ વાંચો
મુસેવાલાનો નવો અવતાર ? / સિદ્ધુ મુસેવાલાના નાના ભાઈનો ક્યૂટ વીડિયો, પહેલીવાર ચહેરો બતાવ્યો, સિંગરની જાણે ઝેરોક્ષ કોપી
સબસ્ક્રાઇબ કરો
દરરોજ નવા સમાચાર મેળવવા માટે VTVGujaratiને સબસ્ક્રાઈબ કરો.