જ્યોતી / 189 વર્ષ પહેલા જન્મેલી એક અનોખી મહિલા, જેણે સમાજની સામે પડી સ્ત્રી શિક્ષણ અને ઉત્થાનમાં જીવન હોમ્યુ

• અછૂત કન્યાઓ માટે પહેલી શાળા
• બ્રિટિશરોએ પણ કર્યુ સન્માન
• બાળહત્યા પ્રતિબંધક ગૃહ બનાવ્યું

સાવિત્રીબાઈ ફૂલેનો જન્મ 3જી જાન્યુઆરી 1831માં થયો હતો. તેમણે પુણેના ભીડેવાડામાં પહેલી કન્યાશાળા શરૂ કરી હતી, જેમાં અલગ-અલગ જ્ઞાતિની દિકરીઓને એક સાથે શિક્ષણ આપવામાં આવતું હતુ એટલું જ નહીં પરંતુ વિધવાઓ કે જેમનું અન્ય પુરૂષોએ શારિરીક ઉત્પીડન કર્યુ હોય અને તે બાદ પરિવારોએ તરછોડી દીધી હોય તેવી મહિલાઓ માટે સાવિત્રીબાઈએ પતિ જ્યોતિરાઓ સાથે મળીને એક આશ્રમની સ્થાપના કરી હતી. તેમણે શિક્ષણ અને સમાજ સુધારાતા માટે ઘણું કામ કર્યુ છે. 

વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ પણ ટ્વીટ કરીને સાવિત્રીબાઈ ફુલેને મહિલા સશક્તિ કરણ માટે યાદ કર્યા હતા. 

सावित्रीबाई फुले की जन्म जयंती पर उन्हें सादर नमन। उन्होंने सामाजिक एकता, शिक्षा और महिला सशक्तिकरण के लिए अपना जीवन समर्पित कर दिया। सामाजिक चेतना के लिए उनका संघर्ष देशवासियों को सदा प्रेरित करता रहेगा।

— Narendra Modi (@narendramodi) January 3, 2020

અછૂત કન્યાઓ માટે પહેલી શાળા

સાવિત્રીબાઈ પોતે તે સમયે અશિક્ષિત હતા પણ પતિ જ્યોતિરાઓની પ્રેરણા અને માર્ગદર્શન મેળવીને સાવિત્રીબાઈએ શિક્ષણ મેળવ્યું. શિક્ષિત સાવિત્રીબાઈ એ ૧લી મે ઈ.સ ૧૮૪૭માં અછૂત કન્યાઓ માટે પ્રથમ શાળા ખોલી. ભારતમાં એ કોઈ પણ બાળાઓ માટેની પહેલી જ શાળા હતી.

સમાજે વિરોધ કર્યો

સમાજને હાલ પણ સ્ત્રીનું સધ્ધર હોવું જચતું નથી તો એ જમાનામાં એક સ્ત્રી દલિત કન્યાઓને કેળવણી કે શિક્ષણ આપે તે તો કેમનું ગમે સાવિત્રીબાઈનો વિરોધ એ સમાજનું જાણે એક માત્ર કામ બની ગયું. સાવિત્રીબાઈ ઘરેથી નીકળે એટલે અપશબ્દોની વણઝાર, વળી એમના ઉપર શાહી, કાદવ કંઈ કેટલું ફેંકવામાં આવતું પણ સાવિત્રી બાઈ પોતાના સમાજસેવાની ટેકને સહેજ અમથી પણ આંચ ન આવવા દીધી. ઉલટુ બમણાં જોશથી લોકો માટે કામ કરવાનું શરૂ કરી દીધું. 

બ્રિટિશરોએ પણ કર્યુ સન્માન

સાવિત્રીબાઇના આ કાર્યોની સુવાસ બ્રિટિશ શાસકો સુધી પહોંચી. ઈ.સ.1854માં તે સમયના જ્યુડીશીયલ કમિશ્નર વોર્ડનસાહેબે જાહેરમાં તેમનું શાલ ઓઢાડીને તેમનું સન્માન કર્યું. પોતાના ભાષણમાં ફૂલે દંપતીની ખુલીને પ્રશંસા કરી. એક તરફ ભારતનો સમાજ તેમના વિરુદ્ધ ઝેર ઓકતો હતો, તો બીજી તરફ બ્રિટિશ સમાજ એમનું બહુમાન કરતો હતો. બ્રિટીશ શાસન ની લાખ વાતે ટીકા કરી શકાય,પણ અહી આ વાત પર તો બ્રિટિશશાસકોને તો વખાણવા જ પડે કેમ કે, એમણે જ શિક્ષણનાં દ્વાર બધા માટે ખોલી નાખ્યા હતાં. આપણા ધર્મનાં રખેવાળો જ્યારે ધર્મના નામે પોતાનું રજવાડું ચલાવતા હતાં ત્યારે આ બ્રિટિશ શાસકો એ ધર્મનાં અન્યાય સામે પડેલા જાંબાઝ સુધારકોનું બહુમાન કરતા હતાં, જેથી આવા ઉમદા કામ માટે બધાને પ્રોત્સાહન મળે. 
                
બાળહત્યા પ્રતિબંધક ગૃહ બનાવ્યું

સાવિત્રીબાઈ એ પછી મજુરો-ખેડૂતો માટે રાત્રિશાળાઓ ખોલી, પ્રૌઢશિક્ષણનાં વર્ગો ય ચલાવ્યા. શિક્ષણનાં આ ભગીરથ કાર્યની સાથે સાથે તેમણે ઘર કરી ગયેલા સામાજિક રીતરીવાજો પર પ્રહારો કરવાના તો ચાલુ જ રાખ્યા. 1868માં તેમની અછૂતોને પોતાના કુવા પરથી પાણી પીવાની છૂટ આપી. વિધવાઓ પુનઃલગ્ન કરે એ સુધારાની ખુલ્લેઆમ હિમાયત કરી. તેમને સમાજમાં જાતીય શોષણનો ભોગ બનનાર સ્ત્રીઓ નિર્ભયપણે બાળકને જન્મ આપી શકે, બાળક સારી રીતે ઉછરી શકે તે માટે 'બાળહત્યા પ્રતિબંધક ગૃહ' ની સ્થાપના કરી. 
               
મહિલા સેવા સદનની સ્થાપના કરી

સ્ત્રી સમાનતાનાં આગ્રહી સાવિત્રીબાઈએ  સ્ત્રીઓ પોતાના હકો માટે જાગૃત થાય અને સ્વમાનભેર જીવતા શીખે તે માટે 'મહિલા સેવા સદન' નામની સંસ્થા પણ સ્થાપી હતી. તેઓ એક કવિયત્રી પણ હતાં. 

સેવા કરતા કરતા મૃત્યુ વહાલુ કર્યુ  

1873માં  ફૂલે દંપતીએ એક વિધવા કાશીબાઈ નાં દીકરા યશવંતને દત્તક લીધો. 1896-97માં પ્લેગ ફાટી નીકળ્યો. રાત કે દિવસ જોયા વિના ફૂલે દંપતી આ પ્લેગ અસરગ્રસ્તોની સેવામાં લાગી ગયું. આ સારવાર દરમિયાન જ એક પ્લેગ અસરગ્રસ્ત બાળકની સેવા કરતા સાવીત્રીબાઈને પ્લેગના વિષાણુઓનો ચેપ લાગ્યો. અને સેવા કરતાં કરતાં જ સાવિત્રીબાઈએ આ ફાની દુનિયાને અલવિદા કહી દીધુ.  10 માર્ચ 1897ના રોજ અવસાન પામ્યા. 

આલેખનઃ Gayatri Joshi