ભારતમાં ઘણા ઉદ્યોગ સાહસિકો નવી કંપનીઓ સાથે નવા ઉત્પાદનો અને સેવાઓ શરુ કરે છે. આ કંપનીઓને સ્ટાર્ટઅપ્સ કહે છે. આ નવી કંપનીઓમાં મોટી કંપનીઓ રોકાણ કરે છે. આ કંપનીઓમાં રોકાણ કરવાનું પ્રમાણ આ વર્ષે વધ્યું છે. નિષ્ણાતોના મતે વધુ પડતું રોકાણ મંદીને નોતરી શકે છે.
ભારતમાં સ્ટાર્ટઅપ્સમાં રોકાણકારો વધુને વધુ રોકાણ કરી રહ્યા છે. વિશ્વભરના રોકાણકારો ફાઈનાન્સ, ટેકનોલોજી, સોફ્ટવેર વગેરે સેક્ટરોમાં ઉભરી રહેલી નાની કંપનીઓને વિકસાવવા માટે તેમાં મોટા પ્રમાણમાં ઇન્વેસ્ટમેન્ટ કરી રહ્યા છે. આ ઇન્વેસ્ટમેન્ટના પ્રમાણમાં ૨૦૧૮ કરતા આશ્ચર્યજનક રીતે ૨૦૧૯માં ૨૫%નો વધારો નોંધાયો છે.
ગ્લોબલ ઇકોનોમિક સ્લોડાઉનની પરિસ્થિતિમાં પણ થઇ રહેલા આ મોટા રોકાણોને પગલે નાના પગલા ભરી રહેલી નવી કંપનીઓના વેલ્યુએશનમાં ધરખમ વધારો નોંધાયો છે. જો કે આ કંપનીનું વેલ્યુએશન સતત વધી રહ્યું છે પણ તેમની બીઝનેસ સ્ટ્રેટેજીમાં કોઈ ફેરફાર થયો નથી. આ પ્રકારનો સતત વધારો અર્થતંત્રમાં બબલ તરીકે ઓળખાય છે જયારે ફક્ત દેખાદેખીમાં અથવા ગેરસમજમાં આવીને અથવા વધુ પડતી આશાઓ સાથે રોકાણકારો કંપનીઓમાં વધુ પડતું રોકાણ કરી દે છે. આ કંપનીઓ જયારે નિષ્ફળ જયારે ત્યારે રોકાણકારોની રકમ પણ તેની સાથે ડૂબી જાય છે. આ ઘટનાને બબલ બર્સ્ટ કહે છે.
એક વર્ષમાં સ્ટાર્ટઅપ્સના રોકાણમાં નાટકીય વધારો
સ્ટાર્ટઅપ્સમાં ઇન્વેસ્ટ કરેલી રકમ ૨૦૧૮માં પ્રથમ ૯ મહિનામાં ૮.૭૫ અબજ ડોલર હતી જે રકમ ૨૦૧૯ના પ્રથમ ૯ મહિનામાં વધીને ૧૦.૯ અબજ ડોલર થઇ ગઈ છે. આશ્ચર્યજનક રીતે ૨૦૧૮માં આ રકમ માટે ૧૨૫૯ ડીલ્સ થઇ હતી જયારે ૨૦૧૯માં ફક્ત ૯૩૭ ડીલ્સમાં જ આટલી રકમ ખર્ચાઈ છે. અર્થાત આ વર્ષે ઓછી ડીલ્સમાં વધુ પૈસા રોકવામાં આવ્યા છે.
સ્ટાર્ટઅપ્સના મુખ્ય લક્ષણો
મેટ્રીક્સ પાર્ટનર્સના અવિનાશ બજાજે જણાવ્યું હતું કે અત્યારે સ્ટાર્ટઅપ્સના વધતા રોકાણની ઘટના એ બબલના ત્રણેય મુખ્ય (V) લક્ષણો દેખાડી રહી છે. બબલના ત્રણ મુખ્ય લક્ષણો આ મુજબ છે.
Volume : વધુને વધુ સંખ્યામાં ઇન્વેસ્ટર્સ ઇન્વેસ્ટ કરે તેને વોલ્યુમ કહે છે.
Value : કંપનીઓનું વેલ્યુએશન નાટકીય રીતે વધે તેને Value કહે છે.
Velocity : કંપનીની ઓફર પછી કેટલી જલ્દી રોકાણ થાય છે અને કેટલા જલ્દીથી રોકાણના તબક્કા વધે છે તેને Velecity કહે છે.
સ્ટાર્ટઅપ્સના વેલ્યુએશન વધી ગયા
કેટલાય સ્ટાર્ટઅપ્સનું વેલ્યુએશન ગણતરીના મહિના ખુબ વધી ગયું .દાખલા તરીકે ઘરે સેવા આપી જતા અર્બનકલેપનું વેલ્યુએશન છેલ્લા ૮ મહિનામાં બમણું થઇને ૯૩ કરોડ ડોલર પહોચી ગયું. મિશો કંપનીનું વેલ્યુએશન આટલા જ સમયમાં વધીને ૭૦ કરોડ ડોલર થઇ ગયું.
કઈ કંપનીઓ રોકાણ કરે છે?
આ પ્રકારના રોકાણોના પ્રથમ તબક્કામાં એટલે કે કંપનીઓના જન્મ સમયે સીકોયા કેપિટલ ઇન્ડિયા(Sequoia Capital India) અને બીજા એટલે કે કંપનીના વહેલા તબક્કામાં વેન્ચર કેપિટાલિસ્ટ (Venture Capitalist) કંપનીઓ જેવી કે મેટ્રીક્સ પાર્ટનર્સ, લાઈટ સ્પીડ, એસેલ ઇન્ડિયા અને શીરાટે વેન્ચર્સ (Chiratae Ventures) વગેરે કંપનીઓ પોતાના રોકાણ કરે છે.
રોકાણની સાથે કંપનીના ખર્ચા પણ વધી ગયા
આ પ્રકારના માહોલમાં ઘણી કંપનીના માલિકો આ રોકાણ વડે પોતાના ધંધા અને સંપત્તિમાં વૃદ્ધિમાં નોંધાવી રહ્યા છે. પરંતુ આ વધુ પ્રમાણમાં આવી રહેલા રોકાણની રકમથી કંપનીઓ ધરખમ ખર્ચા પણ કરી રહી છે. ઉદાહરણ તરીકે ફૂડ ડીલીવરી કરતી ઝોમેટો અને સ્વિગ્ગીએ હમણાં જણાવ્યું હતું કે મહીને ૬ થી ૮ કરોડ ડોલરનો ખર્ચો કરી રહી છે. આ ઉપરાંત ડીજીટલ મીડિયા, ઓનલાઈન ફાર્મસી ડીલીવરી અને શહેરમાં ટેક્સી સેવા આપતી કંપનીઓ વિપુલ પ્રમાણમાં ખર્ચો કરી રહી છે.
આ સંજોગો ચેતવણીની ઘંટડી સમાન છે. આમ છતાં મેટ્રીક્સ પાર્ટનર્સના અવિનાશ બજાજ અને અવેન્ડસના પંકજ નાયકે જણાવ્યું હતું કે ૨૦૧૪-૨૦૧૫ણી સરખામણીમાં આ સમયે સ્ટાર્ટઅપ્સનું માર્કેટ વધુ મોટું બન્યું છે અને કંપનીઓ માટે તકો વધી છે. નાની કંપનીઓ ઓછો અનુભવ અને ઓછું ભંડોળ હોવા છતાં વધુ પ્રમાણમાં રોકાણકારોને આકર્ષી શકે છે. જેમ કે શહેરમાં ટેક્સી સેવા આપવાના માર્કેટમાં ઓલા અને ઉબરના પ્રભુત્વને જોતા બીજી કોઈ કંપની આ ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ મેળવશે તે અશક્ય જણાતું હતું. આમ છતાં હવે બાઉન્સ, વોગો, ક્વિક રાઈડ, રેપીડો વગેરે કંપનીઓ આ ક્ષેત્રે પ્રવેશી છે.
જ્યાં સુધી ડીજીટલ ઇન્ડિયાનો ખ્યાલ આકર્ષક બનેલો રહેશે ત્યાં સુધી આ કંપનીઓમાં થતું રોકાણ ભવિષ્યમાં પણ વધતું રહેશે. પરંતુ હવે રોકાણકારો પણ કંપનીના માળખા, બીઝનેસ સ્ટ્રેટેજી અને ખર્ચ ઉપર વિશેષ ધ્યાન આપી રહ્યા છે. આ કંપનીઓમાં રોકાણકારો હજુ ઇવેસ્ટ કરવા આતુર છે પરંતુ કંપનીઓએ હવે તેમના ખર્ચા ઉપર લગામ લગાવવી પડશે. જો તેઓ ખર્ચા ઘટાડશે તો આ રોકાણ બંને પક્ષો માટે નફાકારક સાબિત થશે.