વિશ્વ વસતી દિવસ / ભારત પાસે 2 ટકા જમીન પર વિશ્વની 18 ટકા વસતીનો વસવાટ, વસતી વિસ્ફોટ માટે જવાબદાર 5 કારણો

• 11 જૂલાઈએ સમગ્ર વિશ્વમાં ઉજવાયો વિશ્વ વસતી દિવસ
• દુનિયામાં વસતી વધવાના સામે આવ્યાં પાંચ કારણો
• વધી રહેલું આયુષ્ય પણ જવાબદાર
• મૃત્યુ દરમાં સતત ઘટાડો પણ એક કારણ

સમગ્ર દુનિયામાં કૂદકે ને ભૂસકે વસતી વધી રહી છે. એક સમય એવો આવશે કે પૃથ્વી પર રહેવાશે નહીં અને દુનિયામાં જ્યાં જુઓ ત્યાં માણસો જ માણસો દેખાતા હશે અને આવી સ્થિતિમાં રહેવું પણ ભારે પડી જશે. હાલમાં દુનિયામાં કુલ વસતી 8 અબજ થઈ છે અને 2050 સુધીમાં તે 10 અબજને પાર પહોંચી જશે. આવી સ્થિતિમાં વસતી વધારા પર અંકૂશ મૂકવાની તાતી જરુર છે. જો આવી જ સ્થિતિ રહી તો એક દિવસ એવો આવશે કે દુનિયામાં રહેવું પણ ભારે પડી જશે. વિશ્વ વસતી દિવસના અવસરે આવો જાણીએ દુનિયામાં વસતી વધવા પાછળના પાંચ કારણ. 

વધતી જતી વસ્તી વિશે ભારતની ચિંતાઓ શું છે?
ભારત વિશ્વનો બીજા ક્રમનો સૌથી વધુ વસ્તી ધરાવતો દેશ છે. આપણી આગળ માત્ર ચીન જ છે. વસ્તીને લઈને ભારતની ચિંતા પણ ઓછી નથી. આપણા દેશનો વિસ્તાર દુનિયાના માત્ર 2.4 ટકા છે, જ્યારે વિશ્વની 18 ટકા વસ્તી આપણા દેશમાં વસે છે. આંકડા મુજબ 2001થી 2011ની વસ્તી ગણતરી વચ્ચે દેશમાં લગભગ 18 ટકા વસ્તી વધી છે. સંયુક્ત રાષ્ટ્રના એક અંદાજ મુજબ, જો ભારતની વસ્તી આ જ દરે વધતી રહેશે, તો ભારત 2027 ની આસપાસ વિશ્વનો સૌથી વધુ વસ્તી ધરાવતો દેશ બની જશે.

દુનિયામાં વસતી વિસ્ફોટ માટે જવાબદાર ગણાતા પાંચ કારણો સામે આવ્યાં છે. 

(1) જન્મદરમાં વધારો

વસ્તીની આ ઝડપી ગતિ પાછળનું પ્રથમ કારણ જન્મદરમાં વધારો છે. આજથી 250 વર્ષ પહેલા એક મહિલાએ સરેરાશ છ બાળકોને જન્મ આપ્યો હતો. આ સ્થિતિ દોઢસો વર્ષ સુધી ચાલી હતી. 1950થી જન્મદરમાં સતત ઘટાડો થયો છે. આજે દુનિયાની એક સરેરાશ મહિલા 2.5 બાળકોને જન્મ આપી રહી છે.

(2) વધતું જતું આયુષ્ય 

250 વર્ષ પહેલા માનવી સરેરાશ 28 વર્ષ જીવતો હતો. પરંતુ આજે સરેરાશ ઉંમર વધીને 70 વર્ષથી વધુ થઈ ગઈ છે.  આજે વિશ્વમાં લોકોની સરેરાશ ઉંમર 72 વર્ષ છે. આજે 30 દેશો એવા છે જ્યાં લોકોની સરેરાશ ઉંમર 80થી વધુ છે અને 100 દેશોમાં સરેરાશ ઉંમર 70 વર્ષ છે. ભારતમાં આ આંકડો 69.7 વર્ષનો છે. 

(3) મૃત્યુદરમાં સતત ઘટાડો

વિશ્વની વસ્તીમાં વિસ્ફોટક તેજીનું એક મુખ્ય કારણ જન્મ દરની તુલનામાં મૃત્યુ દરમાં ઝડપથી ઘટાડો છે. વર્ષ 1950માં 1000 લોકોમાંથી 20 લોકોના મોત થયા હતા, 2020માં ઘટીને 8 પર આવી ગયો છે. જો કે, જન્મ દર હજી પણ મૃત્યુ દર કરતા ઘણો વધારે છે. 

(4) મહિલાઓ ગર્ભનિરોધક વિશે જાણતી જ નથી 

અગાઉ સ્ત્રીઓમાં પ્રેગ્નન્સી અને પ્રેગ્નન્સી અટકાવવાના ઉપાયો વિશે બહુ ઓછી જાણકારી હતી, જેના કારણે ન ઇચ્છે તો પણ બાળકો વધારે હતા.  1990 સુધીમાં, દર 2 માંથી 1 પરણિત યુગલોએ અનિચ્છનીય ગર્ભાવસ્થાને રોકવા માટે આ પરંપરાનો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ કર્યું. 2015 મુજબ હવે 64 ટકા મહિલાઓ ટ્રાન્સપોઝિશનનો ઉપયોગ કરે છે.

(5) શિશુ મૃત્યુ દરમાં ઝડપી ઘટાડો 

વિશ્વની 8 અબજની વસ્તીનું પાંચમું સૌથી મોટું કારણ શિશુ મૃત્યુદરમાં ઝડપી ઘટાડો છે. જોકે હવે સ્થિતિ સુધરી છે. આજે તે સૌથી નીચલા સ્તરે આવી ગયો છે. 2020માં 1000માંથી માત્ર 37 બાળકોના મોત થયા હતા. જો કે, શિશુ મૃત્યુદરમાં વધારો અથવા ઘટના બાળકનો જન્મ ક્યાં થાય છે તેના પર ઘણો આધાર રાખે છે. સબ સહારન આફ્રિકામાં આજે પણ 1000માંથી 79 બાળકો મૃત્યુ પામે છે, જ્યારે યુરોપ અને ઉત્તર અમેરિકામાં સ્થિતિ એટલી ખરાબ નથી. અહીં 1000માંથી માત્ર 6 બાળકો જ મૃત્યુ પામે છે. ઓસ્ટ્રેલિયા અને ન્યૂઝીલેન્ડમાં આ સંખ્યા 4 છે.

2023 સુધી ચીનને વટાવી જશે ભારતની વસતી

સંયુક્ત રાષ્ટ્રએ 'વિશ્વ જનસંખ્યા દિવસ' ના અવસર પર સોમવારે એક રિપોર્ટ જાહેર કર્યો છે જેમાં ભારતની વસતીને લઈને કેટલીક મહત્વની જાણકારી આપવામાં આવી છે. રિપોર્ટ અનુસાર, આગામી વર્ષ સુધી ભારત સૌથી વધુ જનસંખ્યાના મામલામાં ચીનને પાછળ છોડીને પહેલા સ્થાન પર પહોંચી જશે.હાલમાં ચીન (કુલ વસ્તી) આ બાબતમાં પ્રથમ સ્થાને છે, જ્યારે ભારત (કુલ વસ્તી) તેની પાછળ તરત જ બીજા સ્થાને છે. જો કે હવે આવી સ્થિતિ લાંબા સમય સુધી ટકવાની નથી અને 2023 સુધીમાં તો ભારત ચીનને ટપી જશે. 

જનસંખ્યા 10 અરબને પાર કરી જશે

હાલમાં સમગ્ર દુનિયાની વસતી 8 અબજને પાર પહોંચી છે. પરંતુ આગામી સમયમાં આ વસતી વધીને 10 અબજને પાર પહોંચી જશે. સંયુક્ત રાષ્ટ્રના આર્થિક અને સામાજિક બાબતોના વિભાગની આગાહી મુજબ, 1950ના દાયકા પછી વિશ્વની વસ્તી સૌથી ધીમી ગતિએ વધી રહી છે. આગાહી મુજબ 2030 સુધીમાં વિશ્વની વસ્તી 8.5 અબજ થઈ જશે. એ જ રીતે 2050 સુધીમાં વિશ્વની કુલ વસ્તી 9.7 અબજ અને 2080ના દાયકા સુધીમાં તે લગભગ 10.4 અબજ સુધી પહોંચી જશે. રિપોર્ટ મુજબ આ પછી દુનિયાની વસ્તી 2100 એડી સુધી આ સ્તર પર રહેશે.

આઠ દેશોની વસ્તી ઝડપથી વધશે

રિપોર્ટમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે ઘણા વિકાસશીલ દેશોમાં જન્મદરમાં ઘટાડો થયો છે. જો કે કેટલાક દેશોમાં આ દર વધી રહ્યો છે. રિપોર્ટ અનુસાર 50 ટકાથી વધુ જનસંખ્યા માત્ર 8 દેશોના વિકાસમાં યોગદાન આપશે. આકસ્મિક રીતે, આઠ દેશો એશિયા અથવા આફ્રિકાના છે. સંયુક્ત રાષ્ટ્રના અહેવાલ મુજબ આગામી વર્ષોમાં જે આઠ દેશોની વસ્તી ઝડપથી વધશે તેમાં ડેમોક્રેટિક રિપબ્લિક ઓફ કોંગો, ઇજિપ્ત, ઇથોપિયા, ભારત, નાઇજીરિયા, પાકિસ્તાન, ફિલિપાઇન્સ અને તાન્ઝાનિયાનો સમાવેશ થાય છે.